Informele Macht in het Onderwijs: Een Literatuuronderzoek
1. Inleiding
Dit literatuuronderzoek heeft als doel een diepgaand inzicht te verschaffen in de aard en impact van informele macht binnen de context van het onderwijs, met een specifieke focus op de eerste graad van het secundair onderwijs. Informele macht, in tegenstelling tot formele macht die is vastgelegd in hiërarchische structuren en regels, is gebaseerd op persoonlijke relaties, expertise, charisma, populariteit of netwerken. Het manifesteert zich vaak op subtiele wijze, maar kan een aanzienlijke invloed uitoefenen op de dynamiek binnen de klas, de interactie tussen leerlingen en leerkrachten, en uiteindelijk op de leerresultaten.
2. Definitie van Informele Macht
Informele macht is de invloed die individuen uitoefenen zonder dat deze expliciet is toegekend door een formele positie of autoriteit. Het ontstaat organisch binnen sociale structuren en is afhankelijk van de perceptie en erkenning door anderen. In de context van het onderwijs kan informele macht zowel door leerkrachten als door leerlingen worden uitgeoefend. Waar formele macht in het onderwijs vaak is gekoppeld aan de rol van de leerkracht (bijvoorbeeld bevoegdheid om cijfers te geven, regels te handhaven), is informele macht meer fluïde en kan deze voortkomen uit diverse bronnen.
Volgens [bron: De Politieke Dimensie] is informele macht gebaseerd op goede relaties en kan het gebruikt worden om druk uit te oefenen waar nodig, wat een politiek spel met risico's met zich meebrengt. Het artikel benadrukt dat wanneer formele macht ontbreekt of onvoldoende is, informele macht de overblijvende beïnvloedingsmiddelen vormt. Dit kan leiden tot een situatie waarin leiderschap zonder formele macht een voedingsbodem vormt voor politiek spel, zelfs wanneer professionals een hart voor hun werk hebben en zich verantwoordelijk voelen voor een goed resultaat. De destructieve risico's van informele macht omvatten het schaden van vertrouwen en respect, wat kan leiden tot een situatie waarin spelers en coalities los van elkaar en achter elkaars rug om hun eigen doelen nastreven.
3. Bronnen van Informele Macht in het Onderwijs
Informele macht in het onderwijs kan vanuit verschillende bronnen ontstaan, zowel bij leerlingen als bij leerkrachten. Deze bronnen zijn vaak met elkaar verweven en beïnvloeden de dynamiek binnen de klas en de schoolomgeving.
3.1. Bronnen van Informele Macht bij Leerlingen
Bij leerlingen is informele macht vaak gebaseerd op sociale factoren en persoonlijke eigenschappen. Enkele belangrijke bronnen zijn:
Populariteit en Sociale Status: Leerlingen die populair zijn of een hoge sociale status hebben binnen de groep, kunnen aanzienlijke informele invloed uitoefenen op hun medeleerlingen. Dit kan zich uiten in het bepalen van trends, het beïnvloeden van groepsbeslissingen, of zelfs het dicteren van gedrag. [bron: Boom Management] noemt populariteit als een bron van informele macht. Dit is vaak zichtbaar in de eerste graad van het secundair onderwijs, waar sociale hiërarchieën zich snel vormen.
Charisma en Persoonlijkheid: Leerlingen met een sterke, charismatische persoonlijkheid kunnen anderen gemakkelijk overtuigen en motiveren. Hun natuurlijke leiderschapskwaliteiten stellen hen in staat om informele groepsleiders te worden, zelfs zonder formele aanwijzing. [bron: DeBijlesStudent] benadrukt charisma als een basis voor informele macht.
Kennis en Vaardigheden: Leerlingen die uitblinken in bepaalde vakken, sporten of andere vaardigheden, kunnen informele macht verwerven door hun expertise. Medeleerlingen zullen hen raadplegen voor hulp of advies, waardoor hun invloed toeneemt. Dit geldt ook voor leerlingen die handig zijn met technologie of andere praktische vaardigheden bezitten die door de groep gewaardeerd worden. [bron: DeBijlesStudent] noemt vaardigheden en kennis als bronnen van informele macht.
Netwerk en Connecties: Leerlingen met een breed sociaal netwerk, zowel binnen als buiten de school, kunnen informele macht uitoefenen door hun connecties. Ze kunnen informatie delen, groepen samenbrengen of bemiddelen in conflicten, wat hun positie binnen de groep versterkt. [bron: Boom Management] vermeldt netwerken als een bron van informele macht.
**
Reputatie en Ervaring: Leerkrachten die bekend staan om hun expertise, ervaring en succesvolle lesmethoden, genieten vaak een hoge mate van informele macht. Collega's en leerlingen zullen hun advies en mening waarderen, zelfs als ze geen formele leidinggevende functie bekleden. [bron: NCOI Opleidingen] beschrijft informele leiders als personen die weten wat ze willen, flexibel en positief ingesteld zijn, en teamleden ondersteunen. * Relatie met Leerlingen en Ouders: Leerkrachten die sterke, positieve relaties opbouwen met hun leerlingen en hun ouders, kunnen informele macht verwerven door het vertrouwen en respect dat ze verdienen. Dit stelt hen in staat om effectiever te communiceren en samen te werken aan de ontwikkeling van de leerlingen. [bron: Fontys] benadrukt het belang van een goede partnerschapsrelatie met ouders voor motivatie, welzijn en zelfvertrouwen van leerlingen. * Communicatieve Vaardigheden en Charisma: Leerkrachten met uitstekende communicatieve vaardigheden en een charismatische uitstraling kunnen hun boodschap effectiever overbrengen en leerlingen inspireren. Dit draagt bij aan hun informele invloed in de klas en daarbuiten. [bron: Wendy van Mieghem] stelt dat informele leiders helder en constructief communiceren en opbouwende kritische vragen stellen. * Netwerk binnen de School:** Leerkrachten die goed verbonden zijn binnen de schoolorganisatie, zowel met collega's als met de schoolleiding, kunnen informele macht uitoefenen door hun netwerk. Ze kunnen informatie delen, processen versnellen of beslissingen beïnvloeden door hun connecties. [bron: Boom Management] noemt netwerken als een bron van informele macht.
3.2. Bronnen van Informele Macht bij Leerkrachten
Leerkrachten kunnen ook informele macht uitoefenen, vaak gebaseerd op hun professionele kwaliteiten en hun vermogen om relaties op te bouwen:
Expertise en Ervaring: Leerkrachten die bekend staan om hun diepgaande kennis van een vakgebied, effectieve lesmethoden of jarenlange ervaring, genieten vaak een hoge mate van informele macht. Collega's en leerlingen zullen hun advies en mening waarderen, zelfs als ze geen formele leidinggevende functie bekleden. [bron: NCOI Opleidingen] beschrijft informele leiders als personen die weten wat ze willen, flexibel en positief ingesteld zijn, en teamleden ondersteunen.
Relatie met Leerlingen en Ouders: Leerkrachten die sterke, positieve relaties opbouwen met hun leerlingen en hun ouders, kunnen informele macht verwerven door het vertrouwen en respect dat ze verdienen. Dit stelt hen in staat om effectiever te communiceren en samen te werken aan de ontwikkeling van de leerlingen. [bron: Fontys] benadrukt het belang van een goede partnerschapsrelatie met ouders voor motivatie, welzijn en zelfvertrouwen van leerlingen.
Communicatieve Vaardigheden en Charisma: Leerkrachten met uitstekende communicatieve vaardigheden en een charismatische uitstraling kunnen hun boodschap effectiever overbrengen en leerlingen inspireren. Dit draagt bij aan hun informele invloed in de klas en daarbuiten. [bron:
Wendy van Mieghem] stelt dat informele leiders helder en constructief communiceren en opbouwende kritische vragen stellen.
Netwerk binnen de School: Leerkrachten die goed verbonden zijn binnen de schoolorganisatie, zowel met collega's als met de schoolleiding, kunnen informele macht uitoefenen door hun netwerk. Ze kunnen informatie delen, processen versnellen of beslissingen beïnvloeden door hun connecties. [bron: Boom Management] noemt netwerken als een bron van informele macht.
4. Impact van Informele Macht op Klasdynamiek en Leerresultaten
Informele macht, zowel van leerlingen als leerkrachten, heeft een significante impact op de klasdynamiek en kan direct of indirect de leerresultaten beïnvloeden. De interacties die voortvloeien uit informele machtsverhoudingen bepalen mede de sfeer, de samenwerking en de effectiviteit van het leerproces.
4.1. Impact op Klasdynamiek
Groepsdynamiek en Sociale Hiërarchie: Informele macht speelt een cruciale rol in de vorming van groepsdynamiek en sociale hiërarchieën binnen de klas. Populaire leerlingen of leerlingen met een sterk charisma kunnen de toon zetten voor de klas, bepalen welke activiteiten populair zijn en wie erbij hoort. Dit kan leiden tot de vorming van subgroepen, uitsluiting of zelfs pestgedrag. [bron: Wij-leren.nl] stelt dat machtsprocessen een belangrijke rol spelen in de groepsdynamiek omdat ze vaak bepalen wie de leiding heeft, wie wordt gehoord en wie niet.
[bron: Klassenkracht.nl] beschrijft hoe stoer gedrag en de strijd om de macht de pikorde in een klas bepalen.
Samenwerking en Participatie: De aanwezigheid van informele leiders kan zowel positieve als negatieve effecten hebben op samenwerking en participatie. Positief is dat informele leiders een groep kunnen motiveren en leiden bij groepstaken. Negatief is dat zij de participatie van minder invloedrijke leerlingen kunnen onderdrukken, waardoor een deel van de klas zich niet gehoord voelt of minder actief deelneemt aan discussies en activiteiten. [bron: SWV Adam] benadrukt dat participatie leerlingen een stem geeft en hen mede-eigenaar maakt van hun leerervaring, wat positieve effecten heeft op motivatie, welzijn en leerresultaten.
Conflicthantering en Discipline: Informele macht kan de manier beïnvloeden waarop conflicten worden afgehandeld en discipline wordt gehandhaafd. Informele leiders onder leerlingen kunnen conflicten escaleren of juist de-escaleren, afhankelijk van hun intenties. Voor leerkrachten kan het herkennen en benutten van informele machtsstructuren helpen bij het effectiever omgaan met
klassenmanagement en het bevorderen van een positief leerklimaat. [bron: Onderwijskennis] stelt dat groepsdynamiek gaat over de relaties en de communicatie tussen leerlingen onderling én tussen de leraar en de leerlingen.
4.2. Impact op Leerresultaten
Motivatie en Betrokkenheid: Informele macht kan de motivatie en betrokkenheid van leerlingen bij het leerproces beïnvloeden. Wanneer informele leiders positieve attitudes ten opzichte van leren en school uitdragen, kan dit een positief effect hebben op de hele klas. Omgekeerd kan een negatieve houding van invloedrijke leerlingen demotiverend werken. [bron: SWV Adam] geeft aan dat leerlingenparticipatie, wat een vorm van informele invloed kan zijn, positieve effecten heeft op motivatie en leerresultaten.
Peer Learning en Kennisdeling: Informele machtsverhoudingen kunnen de peer learning en kennisdeling binnen de klas bevorderen of belemmeren. Leerlingen met informele macht op basis van kennis kunnen fungeren als informele mentoren voor hun medeleerlingen. Echter, als de informele macht wordt misbruikt, kan dit leiden tot het achterhouden van kennis of het creëren van een competitieve in plaats van collaboratieve omgeving.
Relatie met Leerkracht: De informele macht van leerkrachten, gebaseerd op respect en vertrouwen, kan de leerresultaten positief beïnvloeden. Leerlingen zijn eerder geneigd om te luisteren naar en te leren van leerkrachten die zij als autoriteit en rolmodel zien, zelfs buiten hun formele bevoegdheden. Informele gesprekken kunnen een enorme impact hebben op lessen [bron: Onderwijs van Morgen].
5. Casestudies en Voorbeelden van Informele Macht in de Eerste Graad Secundair Onderwijs
Specifieke casestudies die zich uitsluitend richten op informele macht in de eerste graad van het secundair onderwijs zijn beperkt in de algemeen beschikbare literatuur. Echter, de principes van informele macht die in bredere onderwijscontexten worden waargenomen, zijn ook van toepassing op
deze leeftijdsgroep. De dynamiek van sociale hiërarchie, peer-invloed en de rol van de leerkracht zijn universeel, hoewel de manifestatie ervan kan variëren afhankelijk van de leeftijd en ontwikkelingsfase van de leerlingen.
5.1. Voorbeelden van Informele Macht bij Leerlingen in de Eerste Graad
In de eerste graad van het secundair onderwijs, waar leerlingen de overgang maken van het basisonderwijs naar een nieuwe, complexere sociale omgeving, is de vorming van informele machtsstructuren bijzonder prominent. Voorbeelden hiervan zijn:
De 'populaire' leerling: Een leerling die snel vriendschappen sluit, sociaal vaardig is en door veel klasgenoten wordt gewaardeerd, kan een informele leider worden. Deze leerling kan bepalen welke spelletjes er in de pauze worden gespeeld, welke kleding 'in' is, of zelfs de mening van de groep beïnvloeden over een bepaalde leerkracht of schoolactiviteit. Dit is een uiting van informele macht gebaseerd op populariteit en sociale status. [bron: Katholiek Onderwijs Vlaanderen] noemt pesten als een manier om macht over iemand te krijgen, wat de keerzijde van informele macht kan zijn.
De 'slimme' leerling: Een leerling die uitblinkt in academische prestaties en bereid is anderen te helpen, kan informele macht verwerven door zijn of haar kennis. Klasgenoten zullen deze leerling benaderen voor hulp bij huiswerk of uitleg van moeilijke concepten, waardoor de invloed van deze leerling toeneemt. Dit is informele macht gebaseerd op expertise.
De 'rebel' of 'trendsetter': Een leerling die zich afzet tegen regels of normen en hierin wordt gevolgd door anderen, oefent informele macht uit. Dit kan variëren van kleine overtredingen tot het beïnvloeden van de groepsnormen op het gebied van gedrag of houding ten opzichte van school. Dit is informele macht gebaseerd op charisma en het vermogen om trends te zetten.
5.2. Voorbeelden van Informele Macht bij Leerkrachten in de Eerste Graad
Ook leerkrachten in de eerste graad van het secundair onderwijs oefenen informele macht uit, vaak onbewust. Enkele voorbeelden:
De 'vertrouwenspersoon' leerkracht: Een leerkracht die bekend staat om zijn of haar empathie, luistervaardigheden en het vermogen om leerlingen te begrijpen, kan een informele vertrouwenspersoon worden. Leerlingen zullen eerder persoonlijke problemen of zorgen delen met deze leerkracht, zelfs als deze niet hun mentor is. Dit is informele macht gebaseerd op relatie en communicatieve vaardigheden.
De 'inspirerende' leerkracht: Een leerkracht die met passie lesgeeft, leerlingen weet te motiveren en een positieve sfeer creëert in de klas, oefent informele macht uit door zijn of haar charisma en expertise. Leerlingen zullen actiever deelnemen aan de lessen en meer openstaan voor de leerstof, zelfs als het een moeilijk vak betreft. [bron: Wij-leren.nl] beschrijft hoe gezag een 'wij-gevoel' creëert, wat duidt op de positieve impact van informele macht van leerkrachten.
De 'netwerker' leerkracht: Een leerkracht die goed verbonden is met collega's, de schoolleiding en eventueel externe partners, kan informele macht uitoefenen door zijn of haar netwerk. Deze leerkracht kan bijvoorbeeld sneller informatie verkrijgen, processen versoepelen of invloed uitoefenen op beslissingen die de leerlingen ten goede komen.
6. Conclusie
Informele macht is een onvermijdelijk en complex fenomeen binnen het onderwijs, met name in de eerste graad van het secundair onderwijs. Het is een kracht die, hoewel niet formeel erkend, een diepgaande invloed uitoefent op de sociale dynamiek, de interactie tussen alle betrokkenen en uiteindelijk op de leerresultaten. Zowel leerlingen als leerkrachten beschikken over bronnen van informele macht, variërend van populariteit en charisma tot expertise en netwerken.
Het begrijpen van informele machtsstructuren is essentieel voor leerkrachten en schoolleiders. Door deze dynamiek te herkennen, kunnen zij proactief inspelen op de behoeften van de klas, positieve invloeden versterken en negatieve uitingen van informele macht, zoals pestgedrag of uitsluiting, effectief aanpakken. Het benutten van informele leiderschapsrollen, zowel bij leerlingen als bij leerkrachten, kan bijdragen aan een constructiever en inclusiever leerklimaat. Dit vereist echter een bewuste benadering, waarbij open communicatie, het opbouwen van vertrouwen en het erkennen van de diverse bronnen van invloed centraal staan.
Toekomstig onderzoek zou zich verder kunnen richten op specifieke interventies die de positieve aspecten van informele macht versterken en de negatieve aspecten mitigeren, met een focus op de unieke context van de eerste graad van het secundair onderwijs. Het is duidelijk dat informele macht geen kracht is die genegeerd kan worden; het is een integraal onderdeel van de onderwijspraktijk dat, mits goed begrepen en beheerd, kan bijdragen aan een rijkere en effectievere leeromgeving voor alle leerlingen.
7. Bibliografie
Boom Management. (z.d.). Macht en ranking krijgen. Geraadpleegd van
https://boommanagement.nl/artikel/macht-en-ranking-krijgen/
De Politieke Dimensie. (2020, 2 april). ALS MACHT NIET MAG: LEIDERSCHAP ZONDER MACHT. Geraadpleegd van https://www.depolitiekedimensie.nl/als-macht-niet-mag-leiderschap-zonder macht/
DeBijlesStudent. (z.d.). Bijles Maatschappijleer VWO - Macht en Gezag. Geraadpleegd van https://debijlesstudent.nl/uitleg/vwo/maatschappijleer-vwo/macht-en-gezag-2/
Fontys. (2022, 30 juni). Macht en Handelingsverlegenheid. Geraadpleegd van
https://www.fontys.nl/Nieuws/FON-220112-Macht-en-Handelingsverlegenheid-DIG-1.htm
Katholiek Onderwijs Vlaanderen. (2023, 2 oktober). Welbevinden (secundair onderwijs). Geraadpleegd van https://pro.katholiekonderwijs.vlaanderen/download/content/7b4910dc-b4b6- 4e27-87cc-0703018ceb47/attachments/VADLER_041_Tekst_welbevinden_so.pdf
Klassenkracht.nl. (2022, 9 oktober). Stoer gedrag. Geraadpleegd van
https://klassenkracht.nl/stoer-gedrag-in-de-klas/
Klassenkracht.nl. (2022, 4 september). Strijd om de macht. Geraadpleegd van
https://klassenkracht.nl/strijd-om-de-macht-in-de-klas/
NCOI Opleidingen. (2019, 17 december). Het nut van de informele leider. Geraadpleegd van https://www.ncoi.nl/blog/het-nut-van-de-informele-leider.html
Onderwijskennis. (2025, 11 maart). Aan de slag met groepsdynamiek. Geraadpleegd van https://www.onderwijskennis.nl/kennisbank/aan-de-slag-met-groepsdynamiek
Onderwijs van Morgen. (2024, 9 december). #po | Wist je dat informele gesprekken een enorme impact kunnen hebben op je lessen?. Geraadpleegd van
https://www.facebook.com/OnderwijsVanMorgen/posts/po-wist-je-dat-informele-gesprekken een-enorme-impact-kunnen-hebben-op-je-lessen/1351321609475016/
SWV Adam. (z.d.). De kracht van leerlingenparticipatie in het voortgezet onderwijs. Geraadpleegd van https://www.swvadam.nl/sites/default/files/2024- 10/De%20kracht%20van%20leerlingenparticipatie%20in%20het%20voortgezet%20onderwijs.pdf
Wendy van Mieghem. (2020, 10 februari). Formeel en informeel leiderschap?. Geraadpleegd van https://wendyvanmieghem.com/nl/formeel-en-informeel-leiderschap/?
srsltid=AfmBOorhD6ltECZKGrW2K1wxAFpUc5hzn9DroWWrjITQ7f3FxNIPD9s4
Wij-leren.nl. (z.d.). Het sociogram: sleutel tot inzicht in groepsdynamiek. Geraadpleegd van https://wij-leren.nl/sociogram-groepsprocessen-overzichtsartikel.php
Wij-leren.nl. (z.d.). Onderwijs is een wij-woord. Geraadpleegd van https://wij-leren.nl/macht gezag-orde.php